-अनिल यादव
एक साताभन्दा अघि एनएफडीसी अवार्डको उत्कृष्ट पाँच मनोनयन सार्वजनिक भयो । ०७१ सालमै निर्मित फिल्म ‘हिम्मतवाली’ त्यो अवार्डको कुनै पनि विधामा मनोनयनमा परेन । मनोनयन सार्वजनिक भएको केही दिनमै अमेरिकामा रहेकी अभिनेत्री रेखा थापाले नेपालमा हुने अवार्डलाई ‘कोठे’ को संज्ञा दिँदै ‘अब कुनै पनि अवार्डमा सहभागी नहुने’ घोषणा गरिन्, फेसबुकमार्फत ।
श्रीकृष्ण श्रेष्ठ अभिनीत फिल्म ‘कोहिनुर’ एनएफडीसीको तीनवटा विधामा मनोनयनमा पर्यो । व्यापारिक रूपमा सफल यो फिल्मका निर्देशक मनोनयनमा परेनन् । निर्देशक आकाश अधिकारीले लगत्तै ‘एनएफडीसी राष्ट्रिय चलचित्र पुरस्कारको आश्चर्यजनक घोषणा’ भन्दै स्ट्याटस लेखे । आफ्नो फिल्मले अवार्डमा सहभागिता नै नजनाएको उनको आशय थियो । उनकै स्ट्याटसमा निर्देशक सविर श्रेष्ठले आफ्नो फिल्म ‘तथास्तु’ लाई पनि दर्ताका लागि अनुमति नदिएको प्रतिक्रिया राखे । पछि दुवैको आरोपको खण्डन गर्दै अवार्डका लागि दुवै फिल्मले भरेको दर्ता फारम सार्वजनिक भयो ।
अवार्डको मौसम छ अहिले । लगालग अवार्ड गर्ने तयारीमा जुटिरहेका छन्, आयोजकहरू । यति नै बेला नेपाली फिल्मनगरीमा तातै रहेका प्रसंग हुन् यी । यी दुई प्रसंगका कारण फिल्मसम्बन्धी आयोजना हुने अवार्डको निष्पक्षतामाथि नै प्रश्न उठ्न थालेको छ । तर, लामो समयदेखि विभिन्न अवार्डमा निर्णायकको भूमिका निर्वाह गर्दै आएका वरिष्ठ साउन्ड इन्जिनियर प्रदीप उपाध्याय मनोनयन सार्वजनिक भएपछि आउने यस्ता प्रतिक्रियालाई स्वाभाविक ठान्छन् । ‘विश्वकै चर्चित ओस्कर अवार्डमा पनि यस्ता गुनासा आउँछन् । तर, यो सब अरूले गरेको राम्रो काम, अरूको प्रतिभालाई स्विकार्न नसक्नुको परिणाम हो,’ उनी भन्छन्, ‘आफूले पाउँदा स्विकार्ने, नपाउँदा त्यही अवार्ड बहिष्कार गर्ने प्रवृत्ति हाबी छ । यो राम्रो संकेत होइन ।’ एनएफडीसी अवार्डका कार्यक्रम संयोजक दयाराम पाण्डे पनि उनीसँग सहमत छन् । भन्छन्, ‘हाम्रो मनोनयन सार्वजनिक भएलगत्तै विभिन्न आरोपहरू लागे । तर, आरोप लगाउने र मनोनयनमा नपर्नेहरू फिल्मका निर्माता र निर्देशक नै भए । आफूले पाउँदा अवार्ड स्विकार्ने, नपाउँदा बहिष्कार गर्ने परिपाटीकै निरन्तरता भयो ।’
फिल्म नै दर्ता नगरी अवार्डमा सहभागी गराइएको आरोपबारे पाण्डेले भने, ‘‘कोहिनुर’ फिल्म स्वर्गीय श्रीकृष्ण श्रेष्ठ स्वयंले दर्ता गराउनुभएको थियो । निर्देशक सविर श्रेष्ठ स्वयंले ‘तथास्तु’ का लागि फारम भर्नुभएको थियो । त्यसैले आरोपको कुनै तुक छैन् । मनोनयनमा आफ्नो नाम नपर्दा उहाँहरूको चित्त दुखेको हुन सक्छ ।’ तर, ‘तथास्तु’ निर्देशक सविर श्रेष्ठले आफूलाई समाचारका लागि भनेर फारम भर्न लगाइएको बताउँछन् । ‘मैले कुनै पनि अवार्डमा भाग नलिने भनेर ‘तथास्तु’को सुटिङताका नै घोषणा गरेको हुँ,’ उनी भन्छन्, ‘मेरो फिल्म अवार्ड जित्न लायक छैन । त्यसैले भाग नलिएको हुँ । म अरूलाई दोष लगाउन चाहन्नँ ।’ यता, ‘कोहिनुर’ का निर्माता चन्द्र शर्माले विज्ञप्ति नै जारी गरेर एनएफडीसी अवार्डबाट बहिरिएको घोषणा गरेका छन् ।
क्रिटिक्स अवार्ड प्रदान गर्दै आएको चलचित्र समीक्षक समाजका अध्यक्ष यज्ञश अवार्डका लागि फिल्म दर्ता गर्नुपर्ने प्रक्रियालाई त्यति ठीक ठान्दैनन् । ‘अवार्ड लिनु/दिनु आ–आफ्नो अधिकारको कुरा हो,’ उनी भन्छन्, ‘तर, फिल्मको मूल्यांकन हुन पाउनुपर्छ ।’ उनी विश्वका ठूला अवार्ड ओस्कर र कान्सको उदाहरण दिन्छन् । भन्छन्, ‘यी अवार्डमा निर्मातासँग साक्षात्कार हुनु पर्दैन । प्रर्दशन भएका फिल्म स्वतः प्रतिस्पर्धामा हुन्छन् । तर, छिमेकी मुलुक भारतमा दर्ता गर्ने ट्रेन्ड छ । यसलाई नेपालमा अनुसरण गरिएको छ ।’
अभिनेत्री रेखा थापाले वर्षका सर्वाधिक हिट फिल्महरू प्रतिस्पर्धामा नआउनु र सच्चा कलाकार, निर्माता, निर्देशक र प्राविधिकलाई अपमान गर्ने गरी अवार्ड प्रदान गरिएका कारण अवार्ड बहिष्कार गरेको बताएकी छिन् । कामका आधारमा अवार्ड वितरण गर्न उनले आग्रहसमेत गरेकी छिन् । तर, छायाछवि क्रिएसनले आयोजना गर्दै आएको डी सिने अवार्डका अध्यक्ष शान्तिप्रिय रेखाको भनाइले चकित छन् । भन्छन्, ‘उहाँले हामीबाटै चारपाँचपटक अवार्ड थापिसक्नुभएको छ । अब उहाँलाई अवार्डले पुग्यो होला । त्यही भएर बहिष्कार गर्नुभएको हुनसक्छ ।’ आफूले अवार्ड नपाउँदा विरोध गर्ने कलाकारको प्रवृत्ति नयाँ नभएको शान्तिप्रियको ठहर छ । ‘निर्णायकले शतप्रतिशत राम्रो निर्णय गर्छन् भन्ने विश्वभर हुँदैन,’ उनी भन्छन्, ‘हरेकका दृष्टिकोण बेग्लाबेग्लै हुन्छन् । तर, हामीले सकेसम्म निष्पक्ष नतिजा निकाल्ने प्रयास गर्छौं । त्यसो गर्दा कसैको चित्त दुख्नु स्वाभाविक हो । तर, अर्काको सम्मानलाई स्विकार्न नसक्नु राम्रो व्यवहार होइन ।’
चलचित्र प्राविधिक संघले आयोजना गर्दै आएको ‘नेफ्टा अवार्ड’ का अध्यक्ष मनोज केसी पनि अवार्ड नपाएपछि चित्त दुखाउने प्रवृत्ति आम भएको बताउँछन् । भन्छन्, ‘सुरुमा मिल्ने तर अवार्ड नपाएपछि ‘नेफ्टा चोर हो’ भन्दै हिँड्ने नायिका पनि हामीकहाँ छन्,’ उनी भन्छन् ।
बक्सअफिस फिल्म अवार्डका अध्यक्ष आरके सुवेदी पनि कलाकारको कुरा व्यवहारमा लागू नहुने बताउँछन् । ‘हामीकहाँ सबै फिल्म दर्ता भएका छन्,’ उनी भन्छन्, ‘रेखाको ‘हिम्मतवाली’ पनि दर्ता छ । दर्ता भएका फिल्मले बहिष्कार नगर्नुपर्ने हो । यदि मनोनयनमा आफ्नो नाम नअटाएपछि त्यसो गर्छन् भने त्यो राम्रो होइन ।’ आफूले पाउँदा स्विकार्ने, नपाउँदा त्यही अवार्डलाई गाली गर्ने नेपाली कलाकारको प्रवृत्ति सुध्रिनुपर्ने उनी बताउँछन् । भन्छन्, ‘बलिउडमा एउटाले पाउँदा अर्काले ताली पड्काउँछ । हामीकहाँ बहिष्कार गर्छन्, अवार्डमा आउँदैनन् । नेपालमा अवार्ड गर्न लायक फिल्म, कलाकार र आयोजक नै छनन् । मैले त सुरु गरिहालेँ भनेर निरन्तरतामात्र दिइरहेको छु ।’
‘फिल्म निर्माताको मात्र हुनु हुन्न’
एनएफडीसी अवार्डको मनोनयन सार्वजनिक हुँदा उत्कृष्ट पाँच छायाकारका रूपमा फिल्म ‘कोहिनुर’ बाट राजु थापा पनि परे । तर, निर्माताले अवार्डबाटै बाहिरिने बताएपछि उनको मनोनयनको कुनै अर्थ भएन । ‘हामीकहाँ फिल्म भनेकै निर्माताको हो र अवार्डमा सहभागी गराउने÷नगराउने भन्ने कुरा उनीहरूमा निर्भर छ,’ थापा भन्छन्, ‘जबसम्म यो सिस्टम छ, तबसम्म हामीले केही बोल्न मिल्दैन । हाम्रो प्रतिभा प्रतिस्पर्धामा लाने÷नलाने भन्ने कुरा निर्मातामा निर्भर रहुन्जेल फिल्मभित्र काम गर्ने कलाकार, प्राविधिक कसैको औचित्य नहुँदो हेछ ।’
वरिष्ठ फिल्म प्राविधिक प्रदीप उपाध्याय निर्मातामात्र फिल्मको हकदार नभएको बताउँछन् । भन्छन्, ‘फिल्म एउटा टिमका कारण बन्छ । ती टिममा काम गर्ने सबै फिल्मका सदस्य हुन् । त्यसैले आफ्नो फिल्म मनोनयनमा परेन भन्दैमा प्राविधिकप्रतिको सम्मानलाई बेवास्ता गर्नु हुन्न । फिल्म निर्माताको मात्र हुनु हुन्न ।’ तर, यस विषयमा भने फिल्म प्राविधिक संघले कतै अवाज उठाएको सुनिँदैन ।
‘मोलमोलाइ पनि हुन्छ’
धेरैजसो अवार्डमा निर्णायकको भूमिकामा देखिइसकेका प्रदीप उपाध्याय अवार्डका लागि मोलमोलाइ पनि हुने गरेको स्विकार्छन् । ‘पैसा लिएर अवार्ड दिनेहरू पनि हुन्छन्,’ उनी भन्छन्, ‘गलत मान्छे, गलत ढंगले पनि पुरस्कृत भइरहेको छ । तर, त्यो अवार्ड गर्ने संस्थाको उद्देश्यमा भर पर्छ । कोही सम्मान र प्रतिष्ठाका लागि गर्छन्, कोही चर्चाका लागि त कोही पैसा कमाउनका लागि पनि गर्छन् ।’ उनले अवार्डका निर्णायकलाई अनावश्यक दबाब हुने कुरा पनि स्विकार्छन् ।
‘अवार्डको व्यापारसँग मतलब हुँदैन’
श्रीकृष्ण श्रेष्ठको निधन भएसँगै फिल्म ‘कोहिनुर’ हेर्नेको हलमा ओइरो लागेको थियो । फलस्वरूप नेपालमा मात्र फिल्मले १२ करोड रुपैयाँको व्यापार ग¥यो । तर, यो फिल्म नै एनएफडीसी अवार्डको उत्कृष्ट पाँच मनोनयनको तीन विधामा मात्र परेपछि विभिन्न खाले चर्चा भए । ‘अवार्ड व्यापारसँग जोडिएको कुरा होइन,’ उपाध्याय भन्छन्, ‘जुन फिल्मले धेरै कमायो, त्यही फिल्मलाई अवार्ड दिनलाई जुरी आवश्यक हुन्न । फिल्मभित्रको ‘कन्टेन्ट’ लाई मूल्यांकन गर्न जुरी राखिने हुन् ।’ डी सिने अवार्डका शान्तिप्रिय अवार्ड आयोजनाको प्रवृत्ति समीक्षात्मक हो भने त्यसमा व्यापारको मतलब नहुने बताउँछन् । ‘अवार्डमा कुन फिल्मले कति व्यापार गर्यो भन्ने कुराको लेखाजोखा भन्दा पनि कुन फिल्म समीक्षात्मक हिसाबले राम्रो छ भन्ने कुराले महत्व राख्छ,’ उनी भन्छन् ।
चलचित्र समीक्षक समाजका अध्यक्ष यज्ञश आयोजनाको उद्देश्यअनुसार अवार्ड फरक हुने बताउँछन् । ‘कुनै अवार्ड व्यापारसँगै जोडेर दिइएका हुन्छन् भने कुनै फिल्मलाई हेरेर,’ उनी भन्छन्, ‘तर, हिट फिल्मलाई दिइने अवार्डलाई विश्वमा गतिलो मानिँदैन । विशेष गरी यो ट्रेन्ड भारतमा छ ।’ फिल्मले गरेको बिजनेसलाई आधार मानेर दिइने अवार्डको विश्वसनीयता बलियो नहुने यज्ञश बताउँछन् । ‘फिल्म भनेको आर्ट पनि हो, साहित्य पनि हो भन्ने बुझ्नु आवश्यक छ,’ उनी भन्छन् ।
‘अवार्ड विश्वसनीय हुनुपर्छ’
यज्ञश
अध्यक्ष, चलचित्र समीक्षक समाज नेपाल
अवार्ड भनेको निष्ठा र योग्यताका आधारमा दिइने सम्मान हो । विश्वको जुनसुकै अवार्डको पनि उद्देश्य हुन्छ । फिल्मको अवार्ड पनि त्यही नै हो । अवार्डको उद्देश्यअनुसार त्यसको मापदण्ड तय गरिएको हुन्छ । मापदण्ड र जुरीको गाइडमा नै अवार्ड कसलाई दिने भन्ने फैसला हुने हो । अवार्डमा स्वीकार र बहिष्कार दुवै हुन्छन् । चित्त नबुझ्दा अवार्ड बहिष्कार गर्नु विश्वमै सामान्य भइसकेको छ । त्यो आ–आफ्नो अधिकारको कुरा हो । यो कुरा अवार्ड आयोजकको विश्वसनीयतामा पनि निर्भर गर्छ । कुनै अवार्ड व्यापारमा निर्भर भएर पनि गरिन्छ । कुनै चाहिँ फिल्मलाई हेरेर गरिन्छ ।
अवार्ड विश्वसनीय हुनुपर्छ । नेपालको सन्दर्भमा अवार्डले मौलिक स्वाद बोकेको नेपाली फिल्मलाई त्यति प्राथमिकता नदिएको पाइन्छ । हामीकहाँ अवार्डले त्यस्तो फिल्मलाई पनि प्राथमिकता दिने गर्छ, जसको अरू कुनै भाषामा उल्था गर्दा त्यो नेपाली फिल्म हो भन्ने महसुस हुँदैन ।
विश्वका ठूला अवार्डमध्ये ओस्कर र कान्स पर्छन् । जहाँ अवार्डका लागि निर्मातासँग कुनै साक्षात्कार हुनु पर्दैन । प्रर्दशनमा आएका फिल्म स्वतः प्रतिस्पर्धामा पर्छन् । तर, भारतमा निर्माताले फिल्म दर्ता गर्नुपर्ने ट्रेन्ड छ, जसको अनुसरण नेपालमा पनि भएको हो जस्तो लाग्छ ।
चलचित्र समीक्षक समाजले बर्सेनि दिँदै आएको ‘क्रिटिक्स अवार्ड’ मा हामी कुनै फिल्मको निर्मातासँग आवेदन माग्दैनौँ । वर्षभरि प्रर्दशन भएका फिल्म हेरेर उत्कृष्ट छान्छौँ । समीक्षक समाजका सदस्यहरू सबै यसका जुरी हुन्छन् । उनीहरूको भोटिङबाट उत्कृष्ट फिल्म छान्छौँ । हामी फिल्मलाई ‘आर्टिस्टिक वे’ बाट हेर्छौं । धुमधडाकाका साथ अवार्ड आयोजना पनि गर्दैनौँ । मात्र ‘समीक्षकहरूको नजरमा यो उत्कृष्ट हो है’ भन्ने घोषणा गर्छाैं । क्रिटिक्स अवार्डले फिल्मले गरेको व्यापारसँग सरोकार राख्दैन ।
साभार : शुक्रवार साप्ताहिक